Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü DA-DİM

Aşağıdaki  Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü adlı kısa çalışmada efsane, hikaye, gelenek, şarkı, bilmece, söz düzeni hatta yıldızlara ait inanma ve büyüleri bile kapsayan kültür ögeleri maddeleştirilmiş olup, aşağıda D (da-dim) harfi ile başlayan maddeler verilmiştir

Dabaz tekkesi Bedeninde çıban (dabaz) çıkan insanların giderek, penceresi önünde dua edip, türbe içine taş attıktan sonra kaçarak uzaklaştıkları bu suretle şifa bulacaklarına inandıkları bir tekkenin adıdır (Sivas)

Dabke Kadınlar ve erkekler tarafından oynanan Lübnan halk danslarından birisinin adıdır.

Daça Rusya’da yaz tatilinin süresince oturulan, meyve bahçelerinin içine kurulmuş olan bağ evlerinin adıdır.

Dadaloğlan, Dadaloğlu 19. yüzyılın ortalarında Adana’nın Kozan bölgesinde yaşamış bir halk ozanının adı olup, aşiretlerin merkezi otorite ve aralarındaki mücadelelerden ilham alan konusu yiğitlik olan pek çok şiiri vardır.

 

Koçaklama (Dadaloğlan)

Kalktı göç eyledi Avşar illeri Ağır ağır giden iller bizimdir Arap atlar yakın eyler ırağı Yüce dağdan aşan yollar bizimdir Belimizde kılıcımız kirmanî Taşı deler mızrağımız temrenî Hakkımızda sultan etmiş fermanı Ferman padişahın, dağlar bizimdir   Dadaloğlu’m yarın kavga kurulur Tüfek öter davlumbazlar vurulur Nice koç yiğitler yere serilir Ölen ölür kalan sağlar bizimdir

 

Dadaş Erzurum ve civarında ‘ağabey, yiğit, delikanlı’ anlamında kullanılan bir terimdir. Dadaşlar, zıvga pantolon, cepken ve yelek giyip, yemeni kuşak bağlar, hamayıl ve pazubent takarlardı.

Dağ Adamı Japon masallarında ormanda yaşayan bir cinin adı olup, çok güçlü ve kıllı vücutlu maymuna benzer bir yaratık olarak tasvir edilir. Onunla karşılaşan oduncular yaratığı sakinleştirmek için biraz pirinç verirler.

Bkz. Karakoncolos, Germakoçi, Yaban adamı

Dağın Anası Bkz. Orco Mamman

Dağ Kadını Ormanda yaşayan, bir böcek gibi uçabilen dişi bir iblis olup, yolunda yürüyen talihsiz yolcuları üzerine konduktan sonra kaldırıp müsait bir yere taşıyıp parçalar.

Dağlar Anası Trabzon ili, Maçka ilçesinde dağların koruyucu dişi ruhunun adıdır. Yayla zamanı insanların gelmesiyle sevindiğine sonbaharda yaylalar terk edilince üzüldüğüne inanılır. Bir anlatıya göre ‘dağ anası’nın varlığına inanmayan bir hoca kışı yaylada geçirmiş, ertesi bahar köylüler hocanın ölüsünün başında “Ben ne açlıktan ne susuzluktan öldüm, dağlar anasının sesinden öldüm” notunu bulmuşlardır. Hoca vasiyeti üzerine Karakaban Yaylası’na gömülmüştür. Hoca olarak bahsedilen kişinin başka varyantlarda papaz olarak geçmesi kuvvetle muhtemeldir.

Dağlı Oyunu Bergama ve civarında genişçe bir alanda en az 6 erkek tarafından oynanan bir zeybek oyunudur.

Dağ Ana Türkmen varyantlarında Köroğlu’nun anasının bu efsanevi bir yaratık olduğu kayıtlıdır.

Dağın Yaşlı Adamı ‘Old Man of the Mountain’ New Hampshire’de Beyaz Dağlardan Cannon dağında yer alan ve insan yüzüne benzetilen bir kaya resifinin adı olup, 2003 yılında çökerek yok olmuştur. 1805 yılında Francis Whitcomb ile Luke Brooks tarafından görülüp kaydedilmiş, 1832 yılında yazar Nathaniel Hawthorne’in ‘The Great Stone Face’ (Büyük Taş Yüz) adlı öyküsünün konusu olmuştur.

Daho Roma İmparatorluğu döneminde İspanya ile Fransa’yı birbirinden ayıran Pirene Dağları ve civarında saygı gören bir tanrının adı olup, bazı özellikleri savaş tanrısı Mars’a benzemektedir.

Dala Guni, Kanlı göl Urfa’da bulunan bu gölün sularından yılın belli bir zamanında bir aygırın çıkıp civarda otlayan kısraklardan birisiyle çiftleştiğine inanılmaktadır.

Dalak kesme Şifa sağlama amaçlı geleneksel bir büyü yönteminin adı olup yere yatırılan hastanın dalağının bulunduğu bölgeye konulan bir tahta baltayla parçalanarak ya da hastanın dalağı üzerine konulan bir hayvan dalağı kızgın şişle delinerek uygulanır (Konya)

Dalang Bali adasında geleneksel hikâye ve efsaneleri anlatan kişilerin adıdır. Hikâyedeki karakterleri taklit eder, gölge oyununda kuklaları yönlendirir (vayang ‘gölge’ Bali), Bali dansçılarına (legong) şarkılarıyla eşlik ederler.

Daldala, Daldalan Erzurum’da bar, Sivas köylerinde halay olarak bilinip küçük farklılıklarla oynanan 5/8’lik bir halk oyununun adıdır.

Dalfes Genç kızların üzerine tülbent veya çember sarmadan giydikleri fesin adıdır.

Dalhan [İslam] Yolculara saldırıp yiyen, devekuşu sırtında seyahat eden bir cindir.

Dalını budağını kırmak Aynı kızı isteyen damat adaylarının çekişme ve seçimi etkileyecek davranışlarının adıdır (Zonguldak)

Dallike Amasya civarında özgün türküsü eşliğinde kadınlar tarafından oynanan bir sıra oyununun adıdır.

Dama Pabuç Atmak Ahilik meslek ilkelerini çiğneyen esnafın, o mesleğin pirinin verdiği karar sonucu dükkanının kapatılarak cezalandırılmasının ardından, cezalandırılan kişinin sembolik olarak ayakkabısının dama atılması geleneği Türkçede ‘kıymetini kaybetmek’ anlamına gelen ‘pabucu dama atılmak’ deyiminin kaynağı olmuştur.

Damat Evlenen erkeğe ailesi dışındakiler tarafından verilen isim olup Anadolu’da karşılığı güveydir (İstanbul)

Damat mendili Düğün gecesi gerdekten hemen önce gelin ve damadın içinden kuruyemiş yedikleri renkli bohçanın adıdır (Siirt)

Damatlık sigarası Düğün günü gelinin damada hediye ettiği sigaranın adıdır (Tekirdağ)

Dana o’Shee İrlanda masallarında bahsi geçen küçük ve zarif yaratıkların adıdır. Ebedi güzellik ülkesinde kendi kral ve kraliçelerinin yönetiminde yaşayan, güzel kıyafetler ve kıymetli mücevherler takan, müzik, dans ve avcılıktan hoşlanan ölümsüz varlıklardır.

Dana şenlikleri İzmir, Manisa illerinde yerleşik yaşayan Afrika asıllı ve genellikle Osmanlı döneminde köle olarak ülkemize getirilmiş siyahların 1930’lu yıllara dek kutladığı etnik bir bayramın adıdır.

Dana Bayramı (Havva Nine, 1949)

Bayramın kesin bir günü yoktu; Hıdrellezden sonra, ‘gül mevsimi’ kutlanırdı. Başlangıç günü olarak bir cumayı, ileri gelen zenciler kararlaştırırlar; bu, ‘bildiri günü’dür. O günden başlayarak, bir hafta, küçük kümeler halinde erkekler, sokak sokak, kapı kapı dolaşırlar; özellikle zengin evlerine uğrayıp para toplarlar. Bu para bir kumbaraya konur. Ertesi Cuma ‘peştamal günü’dür. Sabır Taşı denen yerde ‘peştamal’ yayılır; gelen geçen oraya para atar; bu da pazara kadar sürer. Kumbarada toplanan para ile bir dana ile iki keçi satın alırlar. Peştamaldan gelen para pirinç, yağ, odun almağa harcanır. Pazar günü keçinin biri kesilir. Bununla ‘arap-aşı’ denen yemek yapılır. Toplu olarak kadın ve çocuklar Abbas-Ağa-Tarlası’nda, ya da Salih-Dede denilen yerde arap-aşını yerler; yemeğe, isteyen beyazlardan da katılan olur. -Salı gününden başlayarak, def ve kabak çalan çalgıcılar, kapı kapı, sokak sokak, tellerle, kurdelelerle süslenmiş danayı gezdirirler, bahşiş alırlar; dana gezdirmesi üç gün sürer. -Perşembe akşamı dananın ayaklarına kına yakılır. -Cuma günü sabahı dana Arap mahallelerinde gezdirilir. Sonra Bekir-Ağa’ya giderler; Bayram yerinin yukarısındaki pınar başında dana kesilir (Bu pınarın suyu, ‘ne hikmetse’, kurban işleri süresince akar, hayvanın temizlenmesi, bıçakların yıkanması bitince kesilirmiş). Ordan Yapıcıoğlu denen meydana gidilir. Orada kazanlar kurulur, dananın eti ile pilav pişirilir. Et, parçalanır, bütün bayrama katılanlara paylaştırılır; sofralar kurulur, hep birlikte pilavla yenir. Yalnız, dananın bir budundan, para bağışı yapmış, ama yemekte bulunamamış olan şehirli eşrafa ayırırlar. Herkes, payına ne düşerse, birer parça bu etten yer; bazıları, ‘her derde şifadır’ diye, bu etten ufacık bir parça saklayıp evlerine götürürler. Bu yemeğe de, Zenci olsun olmasın, herkes katılabilir. -Dananın başı Cumartesi akşamı yenir. -Pazar günü ikinci keçi kurban edilip, gene toplu olarak yenir. Bütün bu günler boyunca, Zenci çalgıcıların gezdikleri sokaklarda, hele toplu yemek yenilen meydanlarda, türküler, çalgılar ve danslarla tam bir bayram havası eser. -Törenlere ‘godya’lar (Ocaklı Zenciler) da katılırlar.

Danışık yemeği Düğünün başladığını simgeleyen yemeğin adı olup genellikle hafta başına rastlar (Konya)

Danışma çayı Düğünden bir kaç gün önce, güvey babasının kahveci aracılığıyla komşularını toplayıp, çay ısmarlayıp düğün tarihini duyurduğu toplantının adıdır (Kırklareli)

Danişmendname Danişmendlilerin kurucusu Danişmend Gazi’nin (Gümüştigin Ahmet) hayatı ve savaşlarını konu alan, 1245 yılında kaleme alınmış destanın adı olup Anadolu’da yazılan ilk Türkçe destanlardandır.

Dantel Tığ, mekik veya iğne ile şekillendirilen ipten dokunan delikli dokuma tarzının adıdır.

Daoine maite İrlanda’da perilere verilen isim olup ‘iyi halk’ anlamındadır.

Daoine Sidhe Tanrısal bir halkın adıdır. Tuatha Dé Danann klanının ardından Gaelliler (İskoç Keltleri) tarafından yenilgiye uğratıldılar. İçi boş tümseklerde yaşadıkları (Connaught’ta) Finbheara tarafından yönetildikleri kayıtlıdır.

Dapplegrim Asbjørnsen ile Moe’nun derlediği bir Norveç masalının adıdır.

Darangen Filipin takımadalarında Mindanao adasında yaşayan Maranao halkının kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktardığı bir manzum destanın adıdır.

Darbuka Genellikle pişmiş topraktan yapılan kum saati biçimindeki gövdesinin bir ucuna deri gerilmiş bir ritim sazının adıdır.

Daruma Bebekler, Okiagari Koboşi [Folklor, Okült] Japonya’da şans getirdiğine inanılan ve bugün bile kullanılan kolsuz kafasız bir çeşit hacıyatmaz olan tılsımlara verilen isimdir.

Dasim İslam öncesi Arap inanışında İblis’in oğlu olan bir cinin adı olup karı koca arasına kin ve nefret duygularını sokar.

Dasniçors Ellerinde mendil taşıyan iki delikanlı tarafından oynanan bir Erzurum barının adıdır.

Dastar 1,20 x 2, 40 m boyutlarında kilimlerin adı olup, dar tezgahlarda iki parça olarak dokunup birbirine dikilirler (Giresun, Gümüşhane) Bkz. Destar

Dattiri Teke zortlaması olarak bilinen halk oyununun çok hızlı ritimde oynanan bir varyasyonunun adı olup sipsi yerine boğaz havası eşliğinde oynanır (Antalya yörükleri, Isparta).

Datugad İrlanda halkının inanışında insanın kumarda kazanmasını sağlayan sihirli bir gücün adıdır.

Davara, Tavara Anadolu’nun diğer yörelerinde karabasan, karakura, albastı olarak bilinen yaratığa Trabzon ve Rize’nin batı sahilinde verilen isimdir. İnanışa göre davara gece uykuda insanın üzerine çökerek eliyle insanın ağzını kapatarak boğmaya çalışır. Davaranın avucunun ortası delik olduğundan üzerine çöktüğü kişinin nefes almasını engelleyemez. Davaradan korunmak için muska ve hamayıl takmak gerekmektedir. Davara’ya karşı muska yazan bir hocanın anlatımıyla bu yaratık:

“Davara, tanrının kötü insanlara doğru yola gelmeleri için gönderdiği bir cindir. Avucunun içi deliktir, her elinde yirmi parmak, her ayağında parmak biçiminde yedi tırnak vardır. Geceleyin gözlerini yumunca görür, bu yüzden üstüne kapandığı insan uyansa bile onun gözlerini göremez. İnsanın dilini bağladığından kimse onun yanında Bismillah diyemez, tanrının adını anamaz. Davara yalnızca sarhoşla deliden korkar. Kocakarıları sevmez, kocasıyla geçinemeyen, çekinen genç kadınlara çok sataşır…” (Eyüboğlu, 1998: 113) Bkz. Al bastı, Karakura

Davy Crockett Amerikalı halk kahramanı ve Amerikan kongresinde Tennesse’yi temsil eden politikacı olup (17 Ağustos 1786-6 Mart 1836) 180-250 Amerikalının 1.300-1.600 Meksika askerine karşı savaştığı Alamo kuşatması sırasında öldükten sonra kahramanlaştırılmıştır.

Davy Jones Denizci dilinde denizin kişileştirilmiş formudur. Davy Jones’in ambarı ‘denizin dibi’ anlamında kullanılan bir deyimdir. Davy Jones’un ambarına gitmek (To go to Davy Jones’s Locker) ise yine denizci jargonunda ‘boğulmak’ ile eşanlamlı kullanılmaktadır.

Dedecik-Ardıç Hırka Dağı’nın doruğunda bulunan ve Alevi-Bektaşi geleneğinde kutsal kabul edilen bir ardıç ağacının adı olup inanışa göre bu dağda inzivaya çekilen Hacı Bektaşi Veli’yi dallarıyla güneşten korumuştur.

Dedemoğlu 17. yüzyılda Çorum bölgesinde yaşamış bir halk şairinin adıdır.

Def, Tef Ortadoğu’da kullanılan zilli ve ensiz bir kasnağa gerilmiş deriden oluşan ritim çalgısının adıdır.

Değirmenci Oyuncuların değirmenin oluğu ve taşlarını canlandırdığı, değirmencinin bu kişileri döndürerek tahıl öğüttüğü, -diz çökmüş bir oyuncunun canlandırdığı- eşekli bir karakterinde öğütülmesi için değirmenciye mısır bıraktığı sonradan aralarında izleyenleri güldüren bir tartışma yaşanmasıyla gelişen bir seyirlik oyunun adıdır (Ordu)

Değirmi Kadınların başlarına bağladığı kenarları işlemeli beyaz tülbentlerin adıdır.

Değişik Yapma İki ailenin birbirlerinden karşılıklı gelin alışverişi yapmalarının adı olup aileler söz kesimi sırasında anlaşırlarsa başlık parası almayabilirler (Sivas)

Değnek Oyunu Ankara Kızılcahamam’da cirit oyunun adıdır.

Dek, Dak Mardin’in Kızıltepe ilçesi, Diyarbakır’ın Karacadağ bölgesi ve Urfa’nın bazı köylerinde Arap kökenli ailelerden daha çok kadınların suni ben gibi yaptırdığı döğmelerin adı olup, dövmenin sahibini kötü ruhlardan, cin, nazar ve hastalıklardan koruduğunda inanılmaktadır. (Hançerlioğlu, 1993: s. 122)

Dövme işini yapan erkeklere bu kökten türetilen Dekkak, kadınlara Dekkake, dövme yaptıran erkeklere Medkuk, kadınlara Medkuke adı verilmektedir. Dövme yapımında malzeme olarak safra (el-merare), is (sirac) ve kız çocuğu annesi sütü (Halib Ümmü’l- bint) kullanılmakta ve dövme yapımı için merbaiye denilen baharın başlangıç zamanı seçilmektedir (Taşğın 2005: 3).

 

Mardin Kızıltepe’de Dak yapımı

Daha çok yeni doğmuş çocuklarda üç dört aylıkken yapılır. İlaç olarak bir miktar çıra içerisine doğum yapmış ve çocuğu kız olan bir kadının sütü karıştırılarak asıl malzeme hazırlanır. Daha sonra, yapılacak kız veya erkek çocuğun istenen yeri istenen şekil için bir iğne ile sık sık dürtülerek kanatılır. Bu kanatılan yere yapılan ilaç ekilir. Böylece aradan birkaç hafta geçtikten sonra istenilen Daklar meydana çıkar. İşte bu dövmeler güzel kadınların ebedi makyaj süsleri olur. Bir daha silinmemesi imkânsızlaşır. İnanışa göre Dak’ı olan kadının veya erkeğin daha talihli olacağı, eşi tarafından sevileceği inancı vardır… Dak, çocuğun anasından gizli yapılır hatta izin bile alınmaz. Döğme ve Dak’ların kadına güzellik, erkeğe de cesurluk, yiğitlik verdiğine inanılır (Güler: 7334-5).

 

Deli Boran 19. yüzyılda Güneydoğu Anadolu’da yaşamış pek çok koşma ve semai yazmış bir Türkmen halk şairinin adıdır.

“Bana derler Deli Boran

Sevdiğine gönül veren

Toptop olmuş ağca ceren

Gider yârin yollarına”

Deli Horon, Coşkun Çoruh, Şeytan Oyunu Gittikçe hızlanan tempoda oynanan bir Artvin erkek horonunun adı olup, yörede oynandığı yerde 15 yıl hiç kimsenin ölmeyeceğine inanılmaktadır.

ilçesi Çilehane mevkisinde bulunan, Alevilerin içine girip çıkınların ‘günahlarından arındığına’ inandığı ve ‘inananların kendini test ettiği yer’ olarak da bilinen ziyaret yerinin adıdır.

Delilo 4/4lük ritmde kollar yere paralel ve içten dışa sallandırılarak ve sol ayakla dört vuruştan sonra sekilerek oynanan bir halay çeşididir (Diyarbakır, Mardin, Tunceli)

Dellinger [İskandinav Mitolojisi] Nott’un kocası, Dag’ın babası olup, Heljarran’da yaşamaktadır.

Dello Erzurum ve civarından en az iki kişi tarafından özgün türküsü ve davul zurna eşliğinde oynanan bir bar çeşidinin adıdır.

“Dello, dello, dello can

Erzincan iki yoldur

Biri sağ, biri soldur”

Demir Maskeli Adam XIV Louis’in Maliye bakanı Nicolass Fouquet’in uşağı olduğu sanılan siyasi mahkûm olup, Bastille’de yüzünde demir bir maske ile tek kişilik bir hücrede hapsedilmiştir.

Dendan Arap masallarında bahsi geçen dev gövdeli siyah bir deniz yaratıklarının adı olup insanlarla temas kurduğunda ölmektedirler.

Dengbej Sözlü destan geleneğini yaşatan Kürt anlatıcıların adıdır.

Denge Dağ köylerinde giyilip üzerine sarık bağlanan bir fes türünün adıdır (Mardin)

Deniz Bayramı 19 Ağustos günü İzmir yarımadası bölgesinde deniz kıyısında gerçekleştirilen, sabah erkek saatlerden akşama dek eğlenilen bir bayramın adı olup kökleri eski Yunan’a dayanan bir gelenektir (Yurt, 4422) Bkz. Mayıs yedisi, Litropi

Deniz Canavarı Yılan veya ejderha formunda büyük yaratıkların adı olup pek çok halkın mitoloji ve folklorunda varlığı mevcuttur. Bkz. Leviathan

Deniz Kızı 1. Belden yukarı ve başı kadın belden aşağısı balık formunda olan efsanevi deniz yaratıklarının adı olup, yaşadıkları suları koruduklarına inanılmaktadır.

Nilüfer ve su süsenlerinin açtığı durgun sulu göller ve deniz kıyılarında yaşayan deniz kızlarının benzer özelliklere sahip erkekleri de vardır. İnsanların içine karıştıkları zaman eteklerinin ıslaklığından kendilerini ele verirler. İyi kalpli insanlara yardım eden, tüm periler gibi müzik, oyun ve dansın koruyucuları olmalarına karşın bazen büyüleyici şarkılarıyla genç erkek ve kızları suyun derinliklerine çekerek boğdukları da bilinmektedir

2. Anadolu’da Köyceğiz bölgesinde (Belen köyü) denizden çıkıp küçük çocukları kaçıran kadın görünümünde yaratıkların adı olup, inanışa göre çocukları evlerinde hizmetçi olarak kullanırlarmış (Boratav 1984: 52).

Depçe Urfa ili, Viranşehir ilçesinde kaval eşliğinde kadın-erkek karışık oynanan bir halay çeşidinin adıdır.

Derbar Hint evlerinin kabul salonuna verilen isimdir.

Derbeder Anadolu halk müziğinde kullanılan bir makamın adıdır.

Derby yarışı İngiltere’de 1780 yılından itibaren her yıl Surrey’de bulunan 2400 m lik Epsom Downs parkurunda yapılan geleneksel at yarışının adıdır.

Derebeyi 18. yüzyılda Anadolu’da güçlenen ve merkezden bazı imtiyazlar elde eden âyanların adıdır.

Derme-Devşirme Çorbası Kış bitimi baharın gelişini karşılama amacıyla kutlanılan bir şenliğin ve evler kapı kapı dolaşılıp, yemek malzemesi toplandıktan sonra bu malzemelerden üç yol ağzında pişirilen yemeğin adıdır (İzmir)

Dernek Yaz mevsiminde yaylaya çıkan köylülerin belirli günlerde düzenlediği geleneksel festivallerin adıdır (Trabzon)

Dernek gecesi Bayatlı’nın bildirdiğine göre (Bayatlı, 1957: 22; Boratav 1984: 36) iki Tahtacı muhasibin birbirlerinin eşleriyle, çıplak olarak, kilim üstünde yatırıldığı, üstlerine geyik postu örtüldüğü, tüm günahların bu post üzerine döküleceğine inanıldığı ritüelin gerçekleştiği gecenin adıdır. İnanışa göre bu yataktan elini, belini, dilini sağlam tutarak çıkmak gerekmektedir.

Dertli Hece ölçüsüyle çok sayıda şiirinin yanı sıra koşma, taşlama ve manileri de bulunan Alevi inancından bir halk şairinin adıdır (1772-1846)

Destan Aziz ve kahramanların olağanüstü serüvenlerini anlatan hikâyelerin adı olup edebiyatın bilinen eski türlerinden birisidir. Türk halk edebiyatında genellikle 8 ve 11’li hece ölçüsü kalıplarıyla yazılan ve saz eşliğinde söylenecek manzum tarzda yazılmaktadır.

Destar Osmanlı döneminde medrese çevresinin (ilmiye sınıfı) fes üzerine sardıkları beyaz sarığın adıdır (Konya)

Destbend Kadınların kol kola oynadığı sıra oyunlarına verilen farsça isim olup, Osmanlı aydınları Anadolu halk oyunlarını tanımlamak için kullanılmıştır.

Destur Cinlerin şerrinden kurtulmak ve bir topluluğun bulunduğu ortama girebilmek için izin isteme sözü olarak kullanılmaktadır. Sokağa kirli su dökülürken cinlerden korunmak için söylenen “Destur yâ ahd-i Süleyman!” deyiminin kaynağı, cinlerin Hz. Süleyman’a verdikleri “senin adını anan kişiye dokunmayacağız” sözüdür.

Deve Güreşi Tek hörgüçlü dişi ‘yoz’ develer ile ‘buhur’ adı verilen çift hörgüçlü erkek develerin çiftleşmesinden meydana gelen ‘Tülü’ adlı erkek develerin dişi bir deve tarafından kızıştırıldıktan sonra birbirlerinin üzerine salındığı geleneksel hayvan dövüşlerinin adıdır. Anadolu’da daha çok kış aylarında Aydın, İzmir, Manisa, Isparta, Burdur, Antalya, Balıkesir ve Çanakkale bölgelerinde yapılmaktadır. Deve güreşleri Ayak, Orta, Başaltı ve Baş olmak üzere dört boyda yapılmaktadır. Tıpkı yağlı güreşlerde olduğu gibi güreşçi develer pehlivan’ olarak tanımlanmakta, müsabakalar bir cazgır tarafından sunulmaktadır. Develerin rakibine üstünlüğü kaçırtma, bağırtma veya yere yıkma yöntemleriyle elde edilmektedir.

Deve Oyunu Anadolu’nun pek çok bölgesinde oynanan bir seyirlik oyunun adı olup, üç-dört oyuncunun üzerlerine örtü örtüp hörgüç takarak oluşturduğu deveyi ve kızını satmaya çalışan deveci ile deve ile kızı satın almaya çalışan, devenin sırtına binen izleyicilerin atışma ve komik diyaloglarından oluşmaktadır.

Deveci Oyunu Şebinkarahisar yöresinde yılbaşı günü (Rumî 13 Ocak gecesi) köy çocuklarının köy evlerini tek tek gezerek mahalle halkının yeni yılını kutlamaları sırasında oynadıkları seyirli oyunun adıdır. 3 çocuk üzerleri kilim, destar ve çul ile örtülüp, üzerlerine çan, kelek ve ziller takılarak deve kılığına sokulmakta, bir başkası elinde tuttuğu iple deveyi çekerek evleri dolaştırmaktadır. Her evin önünde ev sahibine iyilik ve bereket dileyen türküler söylenmekte, ev bacalarından torba sarkıtılarak ev sahibinden yemiş, şeker vs. alınmaktadır. Evleri dolaşan ekibin başı ile devenin ipini taşıyan çocuk arasında şu diyalog geçmektedir:

– Deveci?

– Ey canım?

– Develer hangi dağda?

– Uludağ’da

– Neler yer?

– Hurma

– Neler hazırlar?

– Dolma

– Bir kütük yuvarladım geldi mi?

– Geldi

– Gelin attan indi mi?

– İndi.

– Ne doğurdu?

– Bir oğlan, bir kız

– Adları ne?

– Yaprak iki toprak

– Sağ mı, öldüler mi?

– Öldüler

– Nereye gömdüler?

– Eşik beşik dibine.

– Ne ile gömdüler?

– Davul zurnayla.

– Öyleyse haydin biz de görelim

Denildikten sonra müzik ve danslar başlamaktadır.

Bkz. Kalandar, Momoyer, Karakoncolos

Deveci Fesi Köylerde giyilen kırmızı renkli geleneksel erkek başlığının adıdır (Malatya)

Devi Navang Sasih Sudan halkının inanışında insanlara pirinç pişirmesini öğreten kutsal perinin adıdır.

Devler Kenti Nevşehir Göreme yöresinde bulunan yeraltı kentlerinde bir zamanlar devlerin yaşadığına inanılmaktadır. Olağanüstü büyüklükteki kapı sürgülerini devlerin varlığına delil olarak gösteren yöre halkı kapıların arkalarından sürgüleneceğine inandığından Devler Kenti’ne inmemektedir.

Devriye Bektaşi şairlerin ‘tanrının insana, insanın tanrıya’ dönüşümünü/devrini konu alan dörtlük formundaki şiirlerinin adıdır.

Deyiş Anadolu’da aşıkların hece ölçüsüyle söylediği halk şiirlerinin genel adıdır.

Deyre Tahtacı kadınlarının giydiği üç eteğin adı olup, alaca renkli kumaşlardan (kutni, kadife, keten, patiska) dikilmiştir. Düz yakalı,topuklara dek uzanan, elleri parmak uçlarına dek kaplayan uzun kollu kesimdedir (İzmir) Bkz. Üçetek

Dığasken Şenliği Doğumun ertesi günü aile yakınları ve komşuların loğusanın (dığasken) yanına giderek yemekler yiyip, eğlenmesiyle gerçekleştirilen bir adetin adıdır (Elazığ)

Dımıdan Teke zortlaması oyununun kadınlar tarafından tepsi, dümbelek, leğen gibi enstrümansız sadece ritim eşliğinde oynanan formunun adıdır (Burdur, Isparta)

Dım Dım 1. İran şahı Han Avden’in kâhyalığını yapmış, bir çarpışma sırasında sağ elini kaybedince şah tarafından altın bir elle ödüllendirilmiş, Hakkârili bir kahyanın define bulduğu mağaranın üzerinde inşa ettirdiği kalenin adı olup İran’ın kuzeyinde bulunmaktadır (Yurt, 3355)

2. Kutsallığına inanılan bir pınarın adıdır (Zonguldak)

Diba Altın ve gümüş işlemeli bir ipek kumaş türünün Anadolu’da ki adıdır.

Dibek Tahıl tanelerini tokmaklarla döverek küçük parçalara ayırmaya yarayan büyük havanın adıdır.

Didgeridoo, didjeridu, Diceridu Kuzeybatı Avustralya’da yerlilerin törenlerde kullandıkları içi boşaltılmış 1,5 m uzunluğundaki bambu ağacından yapılmış nefesli bir sazın adıdır.

Didi Dahomey’de avcıları aslan saldırısından koruduğuna, onlara cesaret ve güç verdiğine inanılan bir çeşit uğurlu tılsımın adı olup bir parça aslan derisinden oluşmaktadır.

Didiği Sultan, Dediği Sultan Konya Ilgın ilçesi, Mahmuthisar köyünde tekkesi bulunan keramet sahibi bir Alevi velisinin adıdır.

Dik Bar Erzurum ili, İspir ilçesi köylerinde (Hemşinlidirler) tulum veya kaval eşliğinde oynanan bir barın adı olup, figürleri dik horon ile benzerdir.

Dik Halay Sivas’ın Alevi köylerinde kadın erkek karışık olarak oynanan bir halay çeşidi olup, dik oyun ve dik bar ile benzerdir.

Dik Horon Samsun ile Rize arasında kemençe, kaval, tulum veya davul zurna eşliğinde erkekler tarafından, oyun boyunca gövdenin dik tutulması suretiyle oynanan bir horon çeşididir.

Dik Oyun Sivas ili, Divriği ilçesinde (Sünni köylerinde) davul zurna eşliğinde oynanan bir erkek oyununun adıdır.

Dikmetaş Bayburt-Çaykara yolu üzerinde bulunan Danzut köyü yakınlarındaki bir taşın adıdır. Söylenceye göre zorlu bir kış geçiren köylülerden birisinin sığırları açlıktan ölmeye başlayınca gidip ot sahibinden biraz ot isterse de adam ota karşılık köylünün kızını ister. Köylü eve gidip durumu açıklayınca kız, babasını içinde bulunduğu durumdan kurtarmak için besiciyle evlenmeye gitmeyi kabul ederse de içinden intizar eder:

“Estir kaba yel estir

Bu gün dağlara destur

Gavurun yığınını

Sabahınan taş kestir”

Gece esen sıcak bir rüzgâr karları eritip her yerde otların çıkmasına sebep olurken ot sahibinin ot yığınları taşa dönüşmüştür.

Dil Bağı Evlenmek için beğenilen kızın evine istemek için giden görücülerin aldıkları değerli hediyenin adıdır.

Dilek Ağacı Kudretli bir güce sahip olduğuna inanılan ve sorunlara çare bulması amacıyla yakarılıp, bezler bağlanan ağaçların genel adıdır.

Dilik Hamile kadınların Hıdrellez günü kilitli kapıyı açıp-kapaması sonucunda çocuğunun dudak-damak yarığı (dilik) doğacağına inanılmaktadır (Ordu)

Dimitrovden Bulgaristan’da 26 Ekim tarihinde kutlanılan St. Dimitri gününün adı olup kış başlangıcına denk gelmektedir. Halk inanışında St. Dimitri kış, buz ve karın efendisi kabul edildiğinden Dimitrovden gününden sonra yılın ilk kar yağışı beklenmektedir. Aynı zamanda evlilik ve nişanlanmaların başlamasına vesile kabul edilen gün ‘horo’ adı verilen geleneksel danslarla kutlanır.

Folklor Sözlüğü önceki bölümler

AA-AK,  AL -AS, AS, AZ, BA -BAŞ, BAT-BLU, BO-BY, C, Ç

 

Kaynak

Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009